اصل 173 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان میکند که «به منظور رسیدگی به شکایات، تظلمات و اعتراضات مردم نسبت به مأمورین یا واحدها یا آییننامههای دولتی و احقاق حقوق آنها، دیوانی به نام “دیوان عدالت اداری” زیر نظر رئیس قوه قضائیه تأسیس می گردد. حدود اختیارات و نحوهی عمل این دیوان را قانون تعیین می کند.» در واقع، دیوان عدالت اداری مرجع باصلاحیت برای طرح دعوا علیه قوهی مجریه وبسیاری از دستگاهها و سازمانهای عمومی است. به بیان دقیقتر، برای شکایت ازوزارتخانهها و سازمانهای دولتی، شهرداریها، دانشگاههای دولتی، شرکتهای دولتی، سازمان تأمین اجتماعی، تشکیلات و مؤسسات انقلابی و نهادهای وابسته به آنها، و نیز آییننامههای گوناگونی که دستگاههای اجرایی و قوهی مجریه صادر میکنند میباید به این نهاد مراجعه کرد.
دیوان در تهران مستقر است و تشکیلشده از شعبههای و تجدیدنظر (پژوهش) است. البته «به منظور تسهیل در دسترسی مردم به خدمات دیوان، دفاتر اداری دیوان در محل دادگستری یا دفاتر بازرسی کل کشور در هر یک از مراکز استانها تأسیس میگردد.» این دفاتر صلاحیت قضایی ندارند و فقط امور اداری دیوان را انجام میدهند. به تعبیری این دفاتر عهدهدارِ «پذیرش و ثبت دادخواستها و درخواستهای شاکیان»، «ابلاغ نسخه دوم شکایات یا آراء صادر شده از سوی دیوان»، و «انجام دستورات واحد اجرای احکام دیوان» هستند.
در حال حاضر برای ثبت دادخواست بدوی (آغازین) در دیوان با توجه به رویههای عملی چهار راه وجود دارد.
- مراجعه به دیوان
- مراجعه به دفاتر استانی دیوان
- مراجعه به دفاتر خدمات قضایی
- مراجعه به سامانهی دیوان با نام ساجد و به نشانی sajed.divan-edalat.ir
در واقع، دیوان در سالهای اخیر کوشیده است تا رویهی ثبت دادخواست را تا حد امکان ساده کند، به نحوی که همهی افراد به این خدمات دسترسی داشته باشند. البته ثبت دادخواست هنوز نیازمند آن است که شخص در سامانهی ثنای قوه قضاییه نامنویسی کرده باشد. هم چنین باید دانست که ثبت دادخواست در سایت دیوان هر چند در نگاه اول سادهترین راه به نظر میرسد اما دشواریها و پیچیدگیهای خاص خود را دارد چرا که فرد باید تمام مراحل ثبت دادخواست و جزئیات شکلی و حقوقی را رعایت کند و عدم رعایت این نکات و جزئیات میتواند باعث رد دادخواست یا شکست او در دعوا شود. به بیانِ دیگر باید دانست که صرف محق بودن برای به نتیجه رسیدن دعوا کافی نیست و شخص ممکن است با وجود محق بودن به دلیل ندانستن ریزهکاریها و جزئیات حقوقی و مسائل فنی از احقاق حق خود باز بماند.
این در حالی است که مراجعه به دفاتر خدمات قضایی هر چند با دشواریهایی همراه است اما به شخص امکان میدهد تا از مشاوره و کمک کارشناسان ثبت دادخواست استفاده کند و به این ترتیب احتمال وقوع خطا و بازماندن از احقاق حقش را کاهش دهد. البته باید دانست که ثبت دادخواست در دیوان تفاوتهایی جزئی با ثبت دادخواست در دیگر دادگاهها و مراجع دارد و از همین رو است که مطمئنترین راه مراجعه به وکلای متخصص در زمینهی دیوان عدالت اداری است زیرا نگارش دادخواستی مناسب که هماهنگ با اصول حقوقی و تازهترین قوانین و مقررات باشد و بتواند شخص را به احقاق حقوق خودش برساند نیازمند تخصص و تجربه در زمینهی دعاوی در صلاحیت دیوان عدالت اداری است.
هم چنین باید دانست که دفاتر خدمات قضایی برای ثبت دادخواست تجدید نظر خواهی در دیوان عدالت اداری صلاحیت ندارند و برای تجدیدنظرخواهی نسبت به آرای بدوی دیوان میباید به دیوان یا دفاتر استانی آن مراجعه کرد. البته ثبت دادخواست تجدید نظر در سایت ساجدِ دیوان نیز ممکن است.
دیوان تشکیل شده از شعبههای بدوی ( آغازین) و پژوهشخواهی(تجدیدِ نظر) است. در شعبههای دیوان میتوان از اَعمال موردی ادارات و دستگاهها شکایت کرد. یعنی اگر مقام اداریِ مشخصی در بارهی شهروند معینی تصمیمی بگیرد، برای شکایت از آن تصمیم مشخص، موردی و فردی میباید به شعبههای دیوان عدالت اداری مراجعه کرد. برای نمونه، اگر سازمان تأمین اجتماعی با پرداخت بیمهی بیکاری به کسی مخالفت کند، برای شکایت میتوان به دیوان عدالت مراجعه کرد. یا اگر وزارت آموزش و پرورش نسبت به یکی از معلمانش تصمیمی بگیرد که از نظر آن معلم، تصمیم خلاف قانون باشد، مرجع رسیدگی به این اختلاف دیوان عدالت است. همینطور است در مورد فردی که به واسطهی اقدام ستاد اجرایی فرمان امام متضرر شده و به این اقدام معترض است. برای طرح دعوا در شعبههای دیوان شخص باید در آن دعوا ذینفع باشد. یعنی باید در آن موضوع نفعی حقوقی و مشروع، به وجود آمده و باقی، و شخصی و مستقیم داشته باشد.
رسیدگی در شعب دیوان عدالت اداری دومرحلهای است. یعنی «کلیهی آرای شعب بدوی دیوان به درخواست یکی از طرفین یا وکیل یا قائممقام و یا نماینده قانونی آنها، قابل تجدیدنظرخواهی در شعب تجدیدنظر است.» و در فرض درخواست یکی از طرفها، به پرونده دو بار رسیدگی می شود. افزون بر این، اگر رأی قطعی صادره از سوی یکی از شعبههای دیوان خلاف آشکار و بین شرع یا قانون باشد میتوان از رئیس دیوان تقاضای رسیدگی دوباره به پرونده را کرد.این کار به اصطلاح «ثبت درخواست مادهی 79» نامیده میشود و از طریق سایت دیوان انجامشدنی است.
در هیات عمومی اما میتوان از اَعمال موضوعی ادارات و دستگاههای عمومی شکایت کرد. یعنی آن بخش از آییننامههای اداری و تصمیمهای دستگاههای عمومی که در بارهی موضوعات کلی و فراگیر است و گروهی از اشخاص را دربرمیگیرد، نه یک فرد مشخص را. نمونهی واضح این تصمیمات آییننامه و دستورالعملهایی است که دستگاههای گوناگون دولتی در راستای اجرا یا تفسیر قانون صادر میکنند. برای نمونه میتوان به آییننامهی هیات وزیران در بارهی معافیتهای پزشکی از خدمت سربازی با نام «آییننامهی معاینه و معافیت پزشکی مشمولان خدمت وظیفه عمومی» در دیوان شکایت کرد. یا میتوان از آییننامههای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در بارهی امور مختلف تحصیلات عالی، یا آییننامههای گوناگون وزارت کار در دیوان شکایت کرد. این شکایتها در فرضِ پیروزی به ابطال مصوبه و آییننامهی مورد شکایت ختم میشود.
در مجموع دیوان عدالت اداری مرجع رسیدگی به دعاوی و تظلمخواهیها از قوهی مجریه و بسیاری از نهادهای عمومی است. گروه حقوقی گرشا با بهرهگیری از وکلا و کارشناسان باتجربه و کارآزموده در زمینهی حقوق عمومی و آیین دادرسی اداری و با آگاهی دقیق نسبت به رویههای دیوان عدالت اداری به مراجعان مشاوره داده و دعاوی مختلف موکلان علیه ادارات و نهادهای عمومی را با دقت و تخصص پیگیری میکند.
